Z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet i Dziewcząt w Nauce chciałabym przybliżyć Wam sylwetki trzech wyjątkowych Polek, pionierek nauki – niepokornych, walczących i uznanych w świecie nauki pomimo wielu przeciwności. Poza nielicznymi wyjątkami, na całym świecie kobiety aż do XX wieku były wykluczone z edukacji akademickiej, a za przyczynę uważa się uwarunkowania społeczne i kulturowe. Można dostrzec także tzw. efekt Matyldy. Występuje on wtedy, gdy pomija się udział kobiet naukowców w pracy badawczo-naukowej i przypisuje ich osiągnięcia mężczyznom. Jednym z przykładów może być historia Rosalind Franklin, której zasługi w odkryciu struktury DNA pominięto. Ostatecznie niestety nie dostała za to Nagrody Nobla i zmarła 4 lata przed przyznaniem jej Crickowi i Watsonowi. Zobaczcie, jak polskie naukowczynie radziły sobie na przełomie XIX i XX wieku…
Józefa Joteyko – niedoceniona badaczka psychologii i pedagogiki
Ręka w górę kto słyszał o Józefie Joteyko? Stawiam piwo, że niewielu z Was! Na świecie znana i uznana, w Polsce nadal nierozpoznawalna – pionierka psychologii i pedagogiki polskiej. Nasza bohaterka urodziła się w 1866 roku pod Kijowem, a dzięki zamożności swojej szlacheckiej rodziny uczyła się w Genewie, studiowała w Brukseli i w Paryżu. Tam też uzyskała dyplom doktora wszechnauk lekarskich. Po studiach prowadziła badania na uniwersytecie w Brukseli, a zajmowała się tam głównie psychologią eksperymentalną i fizjologią pracy oraz zmęczenia. Na świecie jest znana między innymi ze sformułowania tzw. prawa rozporządzalnego Joteyko. W skrócie – prawo to mówi o tym, że nawet bardzo zmęczone mięśnie zachowują pewną siłę, której nie można wyczerpać.
Jej praca naukowa i dydaktyczna imponuje tym bardziej ze względu na czasy, w których żyła. Wspomnienia jej słuchaczy mówią o niezwykłym darze do popularyzowania nauki i przekazywania wiedzy. Wiadomo, że pracy naukowej oddała całe życie, z fascynacją podchodząc do badań i pracy dydaktycznej. Od 1906 roku wykładała psychologię pedagogiczną przyszłym nauczycielom w Belgii. Na Sorbonie oraz na uniwersytecie w Lyonie wykładała pedologię i psychologię eksperymentalną. Co więcej, z entuzjazmem przyjęto ją również jako pierwszą kobietę w szeregi wykładowców wyjątkowej College de France i powierzono jedną z katedr. Ta francuska uczelnia została założona przez francuskiego króla Franciszka I w XVI wieku. Jej wyjątkowość polegała na tym, że miała zadanie przekazywać wiedzę, a nie skupiać się na nadawaniu stopni naukowych. Nie zabrakło tam też polskich akcentów – oprócz Józefy Joteyko wykładał na niej swego czasu Adam Mickiewicz, a później – Jerzy Grotowski.
I wojna światowa zastała ją już jako rozpoznawalną badaczkę, jedną z dwóch Polek zajmujących się nauką na emigracji (pierwszą była oczywiście Maria Skłodowska-Curie). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości postanowiła wrócić na łono ojczyzny w 1919 roku, gdzie… odmówiono jej objęcia katedry psychologii na Uniwersytecie Warszawskim. Musiała się zadowolić objęciem Katedry Psychologii Ogólnej i Pedagogicznej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym w Warszawie. Jednak Józefa nie poddała się i już wkrótce zaczęła wydawać pierwszy polski periodyk psychologiczny. Dzięki swojej pracy położyła podwaliny pod współczesną pedagogikę. Zasługą jej badań nad rozwojem dziecka są także obecne kliniki psychologiczne i pedagogiczne, które mają za zadanie wspierać edukację.
Helena Sparrow-Germa – walcząca z tyfusem
Hardcore – tym słowem można opisać karierę naukową Heleny Sparrow, polskiej bakteriolog i mikrobiolog. Opisywano ją we wspomnieniach jako czarującą i inteligentną kobietę o wielkim uroku osobistym. Swoim dorobkiem zapewniła sobie miejsce w polskiej epidemiologii. Urodziła się w 1881 r. na terenie zaboru rosyjskiego. Tuż po tym, jak uzyskała dyplom lekarski, zaangażowała się żywo w walkę z epidemią tyfusu wśród carskiego wojska. Po tym doświadczeniu już wiedziała, czym chce się zajmować. Pracowała w Polskim Zakładzie Higieny oraz na uniwersytecie Lwowskim z Rudolfem Weiglem, o którym pisaliśmy już na naszym Facebooku. Zajmowała się tam badaniami nad szczepionkami oraz nad tyfusem plamistym – śmiercionośną chorobą, która dziesiątkowała wtedy Europę. Jej poświęcenie dla badania było naprawdę godne podziwu – szczepionkę postanowiła… przetestować na sobie. O włos nie doszło do tragedii, którą Helena przypłaciłaby życiem. Okazało się bowiem, że bakterie nie były odpowiednio osłabione.
Polska bakteriolog pracowała również z Ludwikiem Hirszfeldem, a habilitowała się na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy o tyfusie plamistym. Włożyła ogrom pracy w temat szczepionek oraz badania nad bakteriami tyfusu. Pracując w PZH, jednocześnie prowadziła szkolenia z mikrobiologii, wykłady o tyfusie plamistym oraz uczyła pielęgniarki, położne i higienistki. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wyniszczone społeczeństwo zmagało się z wieloma chorobami zakaźnymi takimi jak szkarlatyna, dyfteryt i cholera. Helena zarządziła więc profilaktyczne szczepienia oraz ustawiła punkty sanitarne na wschodniej granicy.
Dzięki jej dalszej ciężkiej pracy badawczej zaczęto uznawać ją za granicą, a stypendia naukowe umożliwiały wyjazdy. W 1933 roku powitała ją Tunezja, gdzie miała okazję prowadzić badania nad tyfusem epidemicznym i endemicznym, odwiedziła także badawczo Meksyk. Natomiast w Gwatemali podawała tubylcom szczepionkę Sparrow-Durand przeciwko dyfterytowi. Ostatecznie to dzięki jej badaniom w 1939 roku stworzono szczepionkę przeciwko tyfusowi plamistemu. W jej biografii nie mogło zabraknąć także wątku patriotycznego. Podczas II wojny światowej ukrywała w Tunezji Polaków zbiegłych z armii niemieckiej, nie bacząc na narażenie życia; pomagała też Francuzom z Ruchu Oporu.
Bronisława Dłuska – nie tylko starsza siostra Marii Skłodowskiej
Bronisława (urodzona w 1865 r.) była najstarszym dzieckiem państwa Skłodowskich, wychowywała się w atmosferze zachęcającej do nauki i poszerzania horyzontów. Niestety idealne dzieciństwo przerwała śmierć jej matki, a Bronia w wieku 13 lat musiała wesprzeć rodzinę, dorabiając oraz zarządzając rachunkami i domem. Zarówno ona, jak i jej młodsza siostra Maria marzyły o edukacji i pracy naukowej. Bronisława trafiła na okazję i wyjechała do Paryża studiować medycynę, którą mogła ukończyć dzięki wsparciu finansowemu Marii. Przyszła noblistka wspierała siostrę, udzielając korepetycji dzieciom zaprzyjaźnionej rodziny. Dzięki niej starsza siostra – Bronia – mogła być jedną z pierwszych studentek na Sorbonie! Nie było jej tam jednak łatwo, ponieważ w tamtych czasach Francuzi z wielką niechęcią odnosili się do kobiet na uczelni.
Po ukończeniu studiów zaprosiła do siebie Marię i poślubiła Kazimierza Dłuskiego, lekarza zajmującego się chorobami płuc, który za darmo leczył biednych paryżan. Bronisława szybko zdobyła uznanie i zaczęła specjalizować się w chorobach kobiecych, z sukcesem też obroniła doktorat o karmieniu piersią. Udało jej się wywalczyć lepsze warunki higieniczne karmienia francuskich niemowląt. Małżeństwo chętnie gościło u siebie polskich emigrantów, a progi mieszkania Dłuskich przekroczyli m.in. Józef Edward Abramowski, Henryk Sienkiewicz i Ignacy Mościcki.
Po powrocie do kraju Dłuscy kontynuowali ideę zajmowania się chorymi i potrzebującymi. W Zakopanem założyli bardzo nowoczesne jak na tamte czasy sanatorium dla gruźlików, które później wsparła finansowo już laureatka Nagrody Nobla, Maria Skłodowska-Curie. Szpital na początku XX wieku przyjmował tam rannych bojowników Polskiej Partii Socjalistycznej, a podczas I wojny światowej – żołnierzy Legionów Polskich. Przez krótki czas mieszkał tam nawet sam Józef Piłsudski. Po wojnie Bronisława zaangażowała się w wiele działań, kół i stowarzyszeń, między innymi działała w Lidze Polskich Kobiet. Po śmierci męża na prośbę siostry nadzorowała budowę Instytutu Radowego, który obecnie nosi nazwę Narodowego Instytutu Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie. Za pracę na rzecz nauki i niepodległości odznaczono ją m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem Niepodległości.
Źródła:
Ève Curie. Maria Curie. Warszawa, 1997.
https://informacje.pan.pl/informacje/nauki-humanistyczne-i-spoleczne/3269-pionierki-nauki-w-polsce
Joanna Podgórska: Chcemy całego życia (pol.). S.P. Polityka, 2009
Hélène Sparrow (1891-1970), Archives de l’Institut Pasteur
Paul Durand (1886-1960), Archives de l’Institut Pasteur
Bronisława Dłuska – Unlearned Lessons, unless-women.eu
Maria Chodorek, Wołoszka Jadwiga. O siostrach Skłodowskich w Aninie. „Wiadomości Sąsiedzkie”. Nr 14. s. 6.
Zainteresowało Cię to, co czytasz? Chcesz wiedzieć więcej? Śledź nas na Facebooku, i – pozwól, że wyjaśnię!
[…] 3 kobiety polskiej nauki, o których nie słyszałeś, a powinieneś […]