Kopernik – prawdy i mity

Jak być może się już zorientowaliście, jednym z patronów roku 2023 jest Mikołaj Kopernik. Znany jest on chyba wszystkim: wielki polski astronom, wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię, dokonał istnie kopernikańskiego przewrotu… Za swoje poglądy prześladowany przez Kościół, który nie mógł pogodzić się z heliocentrycznym modelem świata. Ale czy wszystko z tej listy się zgadza? Kim faktycznie był Kopernik i jak doszedł do swoich przełomowych wniosków? Pozwól, że wyjaśnię!

Przełomowy Kopernik

Na pewno zgadza się jedno: Kopernik był astronomem i dokonał przełomowego odkrycia. Wykazał, stosując metodę naukową, że to Ziemia krąży wokół Słońca, a nie odwrotnie. Swoje odkrycie opisał w dziele zatytułowanym De revolutionibus orbium coelestium, czyli O obrotach sfer niebieskich. Książka ta podaje dokładne uzasadnienie tezy, że to Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca. Kopernik samodzielnie dokonywał obserwacji, ale korzystał też z danych innych obserwatorów. W końcu zaproponował teorię, która lepiej wyjaśniała dostępne fakty. Lepiej, ale jednak nie idealnie. Gdzie był problem?

W orbitach kołowych¹Pomijamy tu problemy wynikające z nieznajomości innych praw przyrody, jak choćby – dlaczego wszystko spada, jeśli to nie Ziemia jest w centrum Wszechświata?. Choć Kopernik zbudował swoją teorię na podstawach naukowych i poprawnie podał kolejność planet od Słońca, to jednak nie udało mu się całkowicie “wyplątać” z filozofii i postawić wszystkiego na gruncie naukowym. Przyjął on, że doskonałość stworzenia musi polegać między innymi na tym, że orbity planet muszą być idealnymi okręgami. A idealne okręgi nie do końca pasowały do tego, co obserwowano na niebie. Pasowały lepiej, niż podobne okręgi w modelu geocentrycznym, ale wciąż nie idealnie.

Model kopernikański

Dlaczego? Ponieważ planety od czasu do czasu zdają się poruszać w kierunku przeciwnym do “standardowego”. Tak jakby się zatrzymywały, zawracały, po czym znów ruszały do przodu. W układzie heliocentrycznym łatwo to zrozumieć, natomiast układ geocentryczny wymagał wprowadzenia dodatkowych tzw. epicykli, czyli małych okręgów, po których planety²Z przyczyn bliżej nieznanychkrążą. Model kopernikański, właśnie ze względu na zaproponowanie orbit w kształcie okręgów, też wymagał takich epicykli, ale jednak zdecydowanie mniej. Pozostał tylko problem nieregularności w orbicie Merkurego, ale te wyjaśnił dopiero Albert Einstein wiele lat później…

Tu i ówdzie można znaleźć stwierdzenie, że do swoich obserwacji Kopernik miał wykorzystywać między innymi tablicę astronomiczną, którą własnoręcznie przygotował na murze olsztyńskiego zamku. Miał na nieju zaznaczać położenie słońca w okolicach równonocy. Dlaczego? Ponieważ obradujący w latach 1512-1517 Sobór Laterański V rozważał kolejną reformę kalendarza, a do współpracy w tym zadaniu zaproszono Kopernika. Żeby nowy kalendarz dobrze odpowiadał porom roku, potrzebne było dokładne wyznaczenie dat równonocy. Jednak nowe badania sugerują, że dane zarejestrowane na tablicy w Olsztynie są zbyt mało dokładne jak na wyniki obserwacji. Być może miała ona raczej służyć ogólnemu zilustrowaniu jego koncepcji, choćby jako podstawie do dyskusji z odwiedzającymi go gośćmi?

W każdym razie nie wydaje się, żeby Kopernik miał używać jakichś wyjątkowych przyrządów pomiarowych. Wykorzystywał raczej instrumenty już opracowane i znane. Warto tutaj zauważyć, że nie używał przyrządu, który chyba najbardziej kojarzy się z astronomią – teleskopu. Czemu? Pierwsze teleskopy powstały dopiero około 60 lat po jego śmierci. Zamiast tego do obserwacji zaćmienia Słońca wykorzystywał camera obscura, czyli protoplastę aparatu fotograficznego. Oprócz tego używał kwadrantu słonecznego oraz astrolabium. Co do zasady były to takie same urządzenia, jak te wykorzystywane przez starożytnych obserwatorów nieba. Jednak geniusz Kopernika przejawiał się przede wszystkim w tym, że potrafił matematycznie opisać model, który powstał na podstawie tych obserwacji.

Kopernik prześladowany?

Ale jak to było z tym prześladowaniem przez Kościół Katolicki? Czy rzeczywiście hierarchia od początku postanowiła zniszczyć Kopernika i unieszkodliwić jego książkę? Faktem jest, że jego najważniejsze dzieło spędziło około dwustu lat na Indeksie Ksiąg Zakazanych. Z drugiej strony należy pamiętać, że na tym indeksie dzieło znalazło się przeszło 70 lat po wydaniu. A sam Mikołaj Kopernik był powszechnie szanowanym kanonikiem kapituły warmińskiej, zaś przedmowę swojego dzieła dedykował papieżowi. Ba, już dziesięć lat wcześniej jego poglądy zostały zreferowane poprzedniemu papieżowi. Co więcej, jego książka bywała wykorzystywana do nauczania na katolickich uniwersytetach. Jednak bywała również opatrzona komentarzem, że oczywistym jest, że to Ziemia leży w centrum, natomiast model zaproponowany przez Kopernika wprawdzie nie odpowiada rzeczywistości, ale ułatwia obliczenia. Tak czy inaczej, wygląda na to, że pogląd, jakoby swoją książkę wydał na łożu śmierci z obawy przed prześladowaniami, można włożyć między bajki.

Sam Kopernik oczywiście żadnych prześladowań nie był w stanie doświadczyć, ponieważ zmarł dwa miesiące po publikacji swego najważniejszego dzieła. Ale dlaczego do Indeksu trafiło ono z tak dużym “poślizgiem”? Z różnych źródeł można wywnioskować, że “liderami” oporu względem idei kopernikańskich byli protestanci. Wielu z nich, w tym Marcin Luter, miało uznawać idee Kopernika za heretyckie. Rozszerzyło się to później na ogół ludzi, w czym mieli pomóc również przedstawiciele szeroko rozumianego świata kultury. Koniec końców doprowadziło to również do zmiany podejścia do heliocentryzmu w Kościele Katolickim i co za tym idzie – wciągnięcia księgi na niechlubną listę ksiąg zakazanych.

Człowiek renesansu

Poza astronomią Mikołaj Kopernik zajmował się wieloma innymi dziedzinami wiedzy. Przede wszystkim – ekonomią. Spisał i wygłosił szereg traktatów, nazwanych bardzo oryginalnie: Traktat o monecie, O szacunku monety, czy O sposobie bicia monety. Oczywiście w tej działce najbardziej znane osiągnięcie Kopernika to zasada “gorszy pieniądz wypiera lepszy”. Co to dokładniej oznacza? Chodzi o to, że jeśli w obiegu są dwa rodzaje pieniądza, oba o tej samej wartości “formalnej”, ale jeden z nich jest uznawany za lepszy przez ludzi, to będą się starali ten lepszy gromadzić, a do codziennych transakcji wykorzystywać ten gorszy. W związku z tym w obiegu będzie głównie gorszy pieniądz. Na czym może polegać lepszość pieniądza? W czasach Kopernika³Przypominamy – pięćset lat temu! oznaczało to przede wszystkim zawartość cennych metali w monecie.

Co gorsza, w wypadku handlu międzynarodowego sprzedawca na ogół nie był zainteresowany nominalną wartością monety w kraju kupującego, tylko tym, jaką wartość rynkową przedstawiały obecne w niej metale. To dodatkowy powód, dla którego w obiegu krąży mniej “dobrego” pieniądza, a więcej “gorszego”. Zasada ta przeszła do historii jako prawo Kopernika-Greshama. Ale to wciąż nie koniec jego zainteresowań! Kopernik, jak na prawdziwego człowieka renesansu przystało, zajmował się bowiem również innymi branżami. Weźmy medycynę – Kopernik był z wykształcenia lekarzem, i medycynę praktykował. Zajmował się też prawem, filologią, matematyką… W tej ostatniej odkrył prawo Kopernika, dotyczące ruchu okręgów.

Czy Kopernik była Polakiem?

No więc mamy polskiego astronoma, parającego się też wieloma innymi dziedzinami wiedzy. Ale czy na pewno polskiego? Tutaj sprawa jest dyskusyjna. Do postaci Kopernika prawa roszczą sobie zarówno Polacy, jak i Niemcy. Miał władać z równą płynnością trzema językami – polskim, niemieckim oraz łaciną. Swoje dzieła wydawał po łacinie, co jednak nie determinuje niczego – w tamtym czasie to łacina była językiem nauki, chyba nawet w większym stopniu, niż dziś jest nim angielski. W czasie studiów we Włoszech należał do bractwa studenckiego zrzeszającego studentów niemieckojęzycznych… Ale tam mógł zapisać się każdy, kto płynnie mówił po niemiecku. Nie ulega natomiast wątpliwości, że Kopernik był poddanym polskiego króla, i że mieszkał na terenie Rzeczypospolitej. Trzeba jednak pamiętać, że idea państw narodowych w tym czasie jeszcze nie funkcjonowała. Na terenie Rzeczypospolitej mieszkali przedstawiciele wielu narodów i nie budziło to niczyjego zdziwienia. Ot, taki galimatias się spotyka, próbując przyłożyć współczesne miary do świata sprzed pięciu wieków.

Mamy więc wielokulturowego polimata, jednego z najsłynniejszych naukowców w historii. Jego zasługi dla rozwoju nauki są niepodważalne. Jego imieniem nazwano setki, jeśli nie tysiące obiektów i konceptów: od szkół po ulice, od statków i samolotów po Centrum Nauki Kopernik, od hoteli po krater na Księżycu. A czy był bardziej Polakiem, czy bardziej Niemcem? Czy przede wszystkim posługiwał się językiem niemieckim, czy jednak polskim? A czy to ma znaczenie? Nieśmiertelną sławę zapewniły mu osiągnięcia naukowe, a jednym z czynników, które nadają im piękna, jest ich uniwersalność. Na całym świecie i w każdym języku ruch planet wokół Słońca działa tak samo.

Źródła:

1. https://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/whos_who_level2/copernicus.html
2. https://www.history.com/topics/inventions/nicolaus-copernicus#heliocentric-theory
3. https://www.csmonitor.com/Technology/2013/0219/Copernicus-and-the-Church-What-the-history-books-don-t-say
4. https://www.ligonier.org/learn/articles/luther-calvin-and-copernicus-reformed-approach-science-and-scripture
5. http://webs2.uci.umk.pl/nct/en/science/astronomy/5/
6. https://dzieje.pl/edukacja/tablica-astronomiczna-kopernika-jedyna-i-wciaz-nie-do-konca-poznana

Zainteresowało Cię to, co czytasz? Chcesz wiedzieć więcej? Śledź nas na Facebooku, i – pozwól, że wyjaśnię!